Żydzi w Warce

Historia żydowskiego osadnictwa na Mazowszu sięga XIV wieku. Intensywny rozwój handlu i rzemiosła oraz tolerancja religijna w XV i XVI w. sprzyjały powstawaniu gmin żydowskich. Po wojnie ze Szwecją w poł. XVII w. dla ożywienia handlu zezwolono kupcom i rzemieślnikom żydowskim na osiedlanie się w miastach ziemi grójeckiej. Żydzi stopniowo opanowali handel i częściowo rzemiosło. Wzrost ludności żydowskiej w XVIII w. przebiegał bardzo powoli. Po 1768 r. (ustawa znosząca zakaz osiedlania się Żydów w miastach) zwiększył się napływ ludności żydowskiej. Szczególnie pod władzą pruską 1795 – 1809 nastąpił przyspieszony rozwój handlu i rzemiosła, który doprowadził do znacznego wzrostu liczby ludności żydowskiej w miasteczkach grójecczyzny, także w Warce. Pierwsze gminy żydowskie zaczęły powstawać w k. XVIII w. i pocz. XIX w. (Grójec, Mogielnica, Warka, Tarczyn). Żydzi zamieszkiwali w miasteczkach kilka ulic, w obrębie których znajdowała się bożnica, cheder (szkoła), mykwa (łaźnia obrzędowa), za miastem znajdował się cmentarz. Podobnie było w Warce. Żydzi zasiedlali ulice: Długą, Warszawską, Jatkową, Rynek, Senatorską. Posiadali swoją bożnicę, łaźnię i dom modlitewny. Kirkut znajdował się na wzniesieniu nad Pilicą, na zachód od dzisiejszej ulicy Baczyńskiego. Na początku XIX wieku w Warce rozwinął się ruch chasydzki. W trudnych czasach początku wieku dawał on Żydom „duchową moc życiową i radość”, kształtował wierzenia, pocieszał umęczonych i uciskanych, prostych Żydów. Tworzył wizję życia jako wolnych i bogatych ludzi na tamtym świecie. W Warce wybitnym przedstawicielem, przywódcą chasydyzmu był  cadyk Izaak Kalisz (1779-1848). Był założycielem dynastii chasydzkiej w Warce, którą kontynuowali jego synowie m. in Menachem Mendel (819-1868) nazywany „ Milczącym cadykiem”.

W Warce Żydzi zajmowali się głównie handlem, który zdominowali w okresie pobytu w mieście rakietników (1823-1830). Liczebność Żydów w 1826, jak podaje W. H. Gawarecki, wynosiła 920 wśród ogółu ludności miasta na poziomie 1871. W 1844 r. liczba mieszkańców Warki wzrosła do 2557, a Starozakonnych 1398. Po powstaniu styczniowym, w 1865 r. wśród 3172 zamieszkujących Warkę było 2081 Żydów. W II poł. XIX w. rozpoczęła się „asymilacja narodowa i kulturalna poszczególnych grup mieszczaństwa i inteligencji żydowskiej, a także biedoty żydowskiej”. Jej efekty widać na przełomie XIX i XX w. – wielu Żydów zasiliło szeregi inteligencji polskiej, zaczęło uczestniczyć w życiu politycznym. W latach 1915-1918 burmistrzem Warki był niejaki Wersmsing, podobno Żyd z pochodzenia, w 1921 r. na 15 radnych 7 było Żydów. W latach 30-tych stanowiska lekarzy, felczerów, restauratorów zajmowali Żydzi. Także rzemiosło w znacznej części było w ich rękach, szczególnie t. zw. rzemiosło lekkie (zegarmistrzowie, krawcy, szewcy, cukiernicy, piekarze). Bogaci żydowscy kupcy i rzemieślnicy zajmowali wysokie stanowiska w miejskim samorządzie – wchodzili w skład Rady Przybocznej przy burmistrzu, w skład zarządu Rady Miejskiej. Większość Żydów należało jednak do ubogiej grupy mieszkańców miasta, byli to drobno okrężni handlarze, właściciele kramów itp. Przed wybuchem II wojny światowej, w 1938 roku w Warce było 2173 Żydów stanowili oni 38,8 procent mieszkańców miasta. Żydzi zajmowali zaledwie 75 z 451 domów znajdujących się wówczas w Warce. Mieszkali więc w dużym zagęszczeniu.

Druga wojna światowa był okresem eksterminacji ludności żydowskiej. Już w pierwszych miesiącach wojny Żydzi doświadczyli bestialstwa niemieckiego okupanta. Rozpoczęło się rabowanie i niszczenie żydowskich sklepów i całego ich dobytku. Później warsztaty rzemieślnicze (szewców, krawców, rymarzy, czapników, piekarzy itp.) zostały skonfiskowane i przekazane Niemcom i Volksdeutschom. Dochodziło do znieważania uczuć religijnych (np. golenie lub opalanie bród). Niemcy spalili drewnianą synagogę, razem z nią uległo zniszczeniu wiele cennych tkanin. Wiele grabieży i wymuszeń majątkowych dokonano w czasie sprawowania urzędu burmistrza przez Jadwigę Kosmahl. W listopadzie 1939 r. Żydzi zostali poddani obowiązkowi noszenia opasek z gwiazdą Dawida i tworzenia 12 osobowych Rad Żydowskich, o których składzie decydowali starostowie i burmistrzowie. W Judenratach zasiadali najbogatsi Żydzi, zmuszani byli do wykonywania wszystkich żądań Niemców. W tym samym czasie wydane zostało zarządzenie o utworzeniu gett w skupiskach ludności żydowskiej. Getto takie powstało w Warce, wytyczone ulicami: Mostowa, Farna, Rynek, Długa. 21 lutego 1941 ludność żydowska (ponad 2000 osób) została zmuszona, jedynie z podręcznym bagażem, do opuszczenia getta i udania się na stację kolejową, skąd została wywieziona z Warki do getta w Warszawie (część także do różnych obozów koncentracyjnych).

Polacy mimo niebezpieczeństwa udzielali pomocy Żydom. Znanych jest kilka rodzin z Warki, które ukrywały Żydów i żydowskie dzieci m.in. właściciele majątku w Winiarach – Dąmbscy. Niestety nie wiadomo ile żydowskich mieszkańców Warki przeżyło wojnę. Według informacji z Kroniki Warki W. Krawczyka ocalało ok. 200 Żydów.